Strefa Czystego Transportu: przewodnik po wymogach formalnych

Analizy i pomiary pokazały, że Strefa Czystego Transportu to najlepsze rozwiązanie problemu zanieczyszczenia powietrza przez transport? Miasto jest zobowiązane do ustanowienia Strefy przez uchwałę sejmiku wojewódzkiego? Pomiary Generalnej Inspekcji Ochrony Środowiska przekroczyły normy emisji dwutlenku azotu? – jeśli co najmniej jedno z tych stwierdzeń dotyczy twojego miasta, to czas na działanie, bo pracy jest sporo. Pora dowiedzieć się jakie kroki trzeba wykonać, by powstała Strefa oraz co trzeba, a co można zawrzeć w uchwale o jej ustanowieniu.

Sposób ustanawiania Stref Czystego Transportu i regulowania ich funkcjonowania określa Ustawa o elektromobilności i paliwach alternatywnych. Jej zapisy stanowią, że Strefa może powstać „dla ograniczenia negatywnego oddziaływania emisji zanieczyszczeń z transportu na zdrowie ludzi i środowisko”.

Gdzie i na jakich zasadach może funkcjonować Strefa Czystego Transportu?

• w każdej gminie, niezależnie od liczby mieszkańców;
  
• na terenie całej gminy, jej części lub w kilku miejscach;
  
• w jednej gminie może powstać więcej niż jedna strefa, a każda z nich może przewidywać różne warunki wjazdu;
  
• strefa może obejmować tylko drogi zarządzane przez gminę;
  
• lokalizacji Strefy nie ograniczają dokumenty regulujące planowanie przestrzenne:  Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego;
  
• ustawa określa wyłączenia z ograniczeń wjazdu do Strefy dla służby mundurowych, służb medycznych i ratunkowych itp.
  

Ustanowienie Strefy Czystego Transportu: krok po kroku

1. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta sporządza projekt uchwały o ustanowieniu SCT.
   
2. Konieczne jest przeprowadzenie konsultacji publicznych projektu – zgodnie z ustawą termin na zgłaszanie uwag nie może być krótszy niż 21 dni (choć ustanowienie Strefy to na tyle poważne wyzwanie, że skuteczne konsultacje powinny raczej potrwać dłużej oraz być poprzedzone kampanią informacyjno-edukacyjną).  
   
3. Po rozpatrzeniu uwag zgłoszonych w ramach konsultacji, wójt, burmistrz lub prezydent miasta przekazuje Radzie Gminy projekt uchwały.
   
4. Rada Gminy rozpatruje projekt uchwały o ustanowieniu Strefy Czystego Transportu w terminie 60 dni od jego otrzymania– do przyjęcia uchwały wymagana jest zwykła większość głosów.
   
5. W wypadku przyjęcia uchwały Rady Gminy o ustanowieniu SCT wykonuje ją wójt, burmistrz lub prezydent.

Co musi, a co może określać uchwała o ustanowieniu Strefy?

Elementy obowiązkowe

• określenie granic Strefy;
  
• sposób organizacji ruchu w Strefie – oznakowanie informujące o granicy Strefy Czystego Transportu powinno zostać umieszczone w taki sposób, aby kierowcy byli informowani o strefie z odpowiednim wyprzedzeniem i mogli uniknąć nieświadomego naruszenia jej granic. Wzór znaku określa rozporządzenie ministrów infrastruktury oraz spraw wewnętrznych i administracji;
  
• kontrola uprawnień do wjazdu do Strefy Czystego Transportu może odbywać się w oparciu o obowiązek oznaczania samochodów nalepką (jej wzór określa rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska) lub z wykorzystaniem danych z centralnej ewidencji pojazdów. To drugie rozwiązanie ułatwi kontrole tablic rejestracyjnych z użyciem kamer – przepisy, które umożliwiają jego wykorzystanie weszły w życie 8 lipca 2023 r. na mocy Ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczania niektórych skutków kradzieży tożsamości.
  
• sposoby podania do publicznej wiadomości treści uchwały o ustanowieniu Strefy;
  
• okres, na jaki wprowadzona jest Strefa – nieograniczony lub ograniczony, lecz nie krótszy niż 5 lat;
  
• wysokość opłaty za nalepkę potwierdzającą uprawnienia do wjazdu do Strefy (nie może być ona wyższa niż 5 zł) oraz sposób wydawania nalepki;

Elementy fakultatywne

1. Wyłączenia spod ograniczenia wjazdu do Strefy dla pojazdów innych niż wskazane w ustawie
Do każdej Strefy mogą wjechać pojazdy z napędem elektrycznym, wodorowym lub na gaz ziemny, a także określone w ustawie pojazdy służb mundurowych, służb medycznych i ratunkowych itp. Rada Gminy może jednak zadecydować o pozwoleniu na wjazd do Strefy innym pojazdom.

Uwaga: w myśl przepisów pojazdy z napędem hybrydowym i hybrydowym plug-in nie są traktowane jako elektryczne – jeśli więc samorząd chce zapewnić im bezpłatny wjazd do Strefy, należy objąć je wyłączeniem, o którym tutaj mowa.

Ustawa nie precyzuje, jakie względy mogą zostać wzięte pod uwagę przy określaniu typów pojazdów wyjętych spod zakazu wjazdu do Strefy, ale zważywszy na zawarte w ustawie cele powołania Strefy z pewnością warto:

• przyznać prawo do wjazdu jedynie tym pojazdom, w przypadku których ograniczenie wjazdu mogłoby przynieść szczególnie negatywne skutki dla sytuacji ekonomicznej, komfortu życia, zdrowia lub bezpieczeństwa osób, przedsiębiorstw lub instytucji mieszkających lub prowadzących działalność na obszarze objętym Strefą Czystego Transportu.
  
• dążyć do jak najmniejszego ograniczenia pozytywnego wpływu ustanowienia Strefy Czystego Transportu na jakość powietrza, a co za tym idzie na zdrowie mieszkańców i środowisko.

Jeśli samorząd chce, by jakiekolwiek pojazdy spalinowe nieujęte w przepisach ustawy mogły bezpłatnie poruszać się po obszarze SCT, ich kategorie muszą zostać wymienione w uchwale, o której tu mowa, jako podlegające wyłączeniom. Mogą one odnosić się do konkretnych norm emisji i dat rejestracji pojazdu, ale też do tego, kto jest właścicielem pojazdu – np. Miejski Ośrodek Kultury lub osoby powyżej 65. roku życia.

Rada Gminy może również nadać prawo odpłatnego wjazdu do Strefy pewnym typom pojazdów nieobjętych tą uchwałą na zasadach opisanych w punkcie 3.

2. Schemat przyszłego rozwoju Strefy

Scenariusz rozwoju Strefy – czy to poszerzania jej obszaru, czy to zaostrzania norm emisji eliminujących coraz nowsze auta z napędem spalinowym – powinien zostać ustalony z odpowiedni wyprzedzeniem tak, by mieszkańcy i przedsiębiorcy mogli odpowiednio przygotować. Zarazem jednak nie zawsze wskazane będzie określenie dalszych etapów rozwoju Strefy już na etapie jej ustanowienia. Być może analizy pokażą, że lepiej będzie podejmować tego rodzaju decyzje dopiero po gruntownej ewaluacji funkcjonowania Strefy na warunkach wyjściowych.

Zaostrzanie kolejnych ograniczeń powinno być wdrażane stopniowo – co 2, 3 lub 4 lata, w zależności od potrzeb i po uwzględnieniu struktury floty samochodów oraz ekonomicznych uwarunkowań wymiany pojazdów, w tym np. okresów leasingu. Eksperci Międzynarodowej Rady ds. Czystego Transportu sugerują, by na początek objąć ograniczeniami wjazdu nie mniej niż 5 proc. floty pojazdów – jeśli odsetek ten będzie niższy, trudno będzie zauważalnie poprawić jakość powietrza, ale nie więcej niż 10 proc., gdyż ograniczenie wjazdu dla tak wielu kierowców spotka się z oporem.

3. Opłata za wjazd
Rada Gminy może pozwolić na odpłatny wjazd do Strefy także pojazdom nieobjętym wyłączeniem na mocy ustawy lub uchwały Rady Gminy – np. nie spełniającym norm emisji określonych w uchwale.

Pojazdy te mogą wjechać do Strefy:

• wyłącznie przez maksymalnie 3 lata od dnia ustanowienia Strefy;
• wyłącznie w godzinach 9-17;
• wyłącznie za opłatą maks. 2,50 zł/godz. (jednorazowo) lub 500 zł/mies. (w formie abonamentu).

Ustawa stanowi, że złamanie ograniczeń wjazdu do Strefy może kosztować mandat do 500 zł – uprawnienia kontrolne mają policja i straż miejska.

Na pozór może się wydawać, że umożliwienie wjazdu do Strefy pojazdom, które nie spełniają przyjętych norm emisji, przeczy ustawowym celom ustanowienia Strefy. Nie do końca: to rozwiązanie tylko tymczasowe, a poza tym środki uzyskane z opłaty za wjazd do Strefy można przeznaczyć wyłącznie na cele, które przyczynią się do ograniczenia emisji z transportu – ściśle określone w Ustawie o elektromobilności i paliwach alternatywnych.

Środki pozyskane z opłat za wjazd do SCT można wydać wyłącznie na:

• oznakowanie Strefy
  
• opracowanie analizy kosztów i korzyści związanych z wykorzystaniem przy świadczeniu usług komunikacji miejskiej zeroemisyjnych autobusów oraz innych środków transportu
  Gminy powyżej 50 tys. mieszkańców, w których udział autobusów zeroemisyjnych we flocie wynosi mniej niż 30 proc., mają obowiązek przygotowania takiego dokumentu co 36 miesięcy. Co ważne, ta analiza również jest objęta obowiązkiem przeprowadzenia konsultacji społecznych z 21-dniowym terminem składania uwag. Ustawa stanowi, że opracowanie to obejmuje analizę finansowo-ekonomiczną, oszacowanie efektów środowiskowych związanych z emisją szkodliwych dla środowiska naturalnego i zdrowia ludzi oraz analizę społeczno-ekonomiczną, uwzględniającą wycenę kosztów związanych z emisją szkodliwych substancji.

• zakup autobusów zeroemisyjnych
  
• zakup tramwajów
  
• zakup innych środków transportu zbiorowego
  
• programy wsparcia zakupu rowerów elektrycznych

Dzięki temu samorządy, które zdecydują się na wprowadzenie opłat za wjazd do Strefy, mogą zapewnić mieszkańcom zeroemisyjne, alternatywne środki transportu, a tym samym zmniejszyć ruch samochodowy i emisje zanieczyszczeń – wprowadzenie opłat jest jednak fakultatywne.

Jak widać przepisy o Strefach Czystego Transportu pozostawiają samorządom sporą swobodę. Tym bardziej warto poprzedzić decyzję o wprowadzeniu SCT gruntownymi badaniami, analizami i konsultacjami społecznymi (także na etapie przed opracowaniem projektu uchwały, choć w tym wypadku są one nieobowiązkowe) – tak, by optymalnie wykorzystać możliwości, jakie dają przepisy.

(fot. materiały Ministerstwa Infrastruktury)